U Nu Chan Kawlram Economy:British Colony Chan Tluk In A Thangcho Maw?

Biadonhnak: Burma kong kan chim ah chankhat lio tlor thing le facang zuar kho bik, South East Asia ah a rum bik a si tiin kan chim theo. Hiti a rumbik caan bel fiang set in kan chim bal lo, tam deuh nih U Nu chan ah kan ruah sual tawn. Hihi a dik thlu lo, U Nu chan ah kawlram a rak thangcho ngai ve ko nain British chan tluk in a rak thangcho lo. Vawlei ka kip facang le tlor thing a rak kuat(export) tam bik caan hi British chan 1886-1940 kar ah a si. British channak in U Nu chan(1948-1962) ah kawlram facang chuak, facang cinnak hmun(Sown area) le ramdang kuatmi(export) a zor deuh hlei ah pakhat cio income(Per Capita Income) zong a tum chuk ngai.  

U Nu chan Vs British chan: British chan 1938/39 kum ah kawlram milu 16.1 million a rak si i GDP(Ramchung thilchuakmi a man vial te fonh mi) hi Ks 4,954 million a si. Per capita income(minung pakhat cio income) hi Ks 302 a si(Myat Thein:Economic Development of Myanmar.P-17). U Nu chan 1950/51 ah GDP Ks3,431 million tiang a tum i ramchung milu 19 million tiang a rak kai manh. GDP karh loin milu long a karh caah per capita income cu Ks 186 tiang a rak zor. 1959/60 tu ah kawlram GDP a hung kai deuh, Ks 5,600 million tiang a rak phan, British channak in tlawmpal a tam deuh. Nain,ramchung milu 22 million tiang a hung karh ve tikah per capita income cu Ks 269 tiang long a rak phan( Teruko Saito& Lee Kin Kiong. Statistics on the Burmsese economy. P-7). 1958-60 kar hi Independence hnu kawlram a rak thancho bik caan a si,hi kum hnih chung hi Ne Win cozah(caretaker) nih a rak hruai chung lio a si.

U Nu chan ah hin kawlram facang chuak a zor tuk. British chan 1938/39 kum ah kawlram facang chuak 7 million tons a rak si i kumkhat ah ramdangah 3 million tons a rak zuar(export) kho.U Nu chan 1953/54 bel ah cun facang kumkhat chuak 527,000 tons(ting nga fai) long a si i 1.2 million tons long ramdang a rak zuar(export) kho. A rak thancho bik caan 1960 zongah 1.6 million tons long a rak zuar kho. Cuhleiah,facang cinnak hmun(sown area) zong 1938 lio 5 million ha a si nain 1953 ah 4 million ha long a tang(Ian Brown: Burma's Economy in the Twentieth Century). Hiti GDP, per capita income le rice export a tum ning kan zoh tikah U Nu channak in British chan kawlram a rak thangcho deuh hrim ti hmuh khawh ngai a si. 

U Nu le Two-Year Plan: Kawlram independence hnu 1 April, 1948 ah U Nu cozah nih Japan kut in a rawk tuk cang mi kawlram cu kumhnih chung ah British chan kawlram dirhmun phak than ding ah 'Two-Year' plan an rak suai. Hi plan a hmui tinh bik cu ramchung company le enterprise vialte cozah ta ah  ser dih(nationalization), leiba cham kho lo ruangah India kala(Chettier or Chetti kala) pawl kut cung a phan cangmi lei(land) vial te kawlmi kut ah chiah than dih(burmanization) le ramdang ah cawk tawn mi thilri vialte ramchung chuah(manufacture) ding (industrialization) hna an si.A fawibik in chim ah cun socialist policy an ser. Hi plan cu an ruahning in a tluang lo, Communist&PVO le Karen ral ruangah U Nu cozah cu Rangon leng a rak cawl kho lo(Louis Walinsky:Economic Development in Burma 1951-60.P-69). 

U Nu le Eight-Year Plan: 1952 ah U Nu cozah nih American thiamsang pawl hmang in kumriat chung ah kawlram a tungmer ding 'Eight-Year plan' or 'Pyidawtha plan' an suai than. Hi plan nih industrial sector lei hi abik in thanchoter ai timh, kawlram nunnak a simi agriculture bel u-sa a pe deuh lo(Tin Maung Maung Than:State Dominance in Myanmar. P-55). Private company le enterprise a um ti lo,cozah ta ah ser dih a si. Facang lei(land) inn dongkhat ah 10 acres cio in an phawt hna, cozah nih lei tuahtu sin in facang man fawi deuh in a cawk i ramdangah man fak deuh in a zuar than. Private in export tuah khawh a si ti lo. British chan ah ramdang he free trade policy a rak hman mi bantuk a si lo, tariff(tax) a tam caah import&export a rak har. 

Eight-Year Plan cu an ruahning in a kal ti lo caah U Nu cozah nih 1955 ah a kal tak than. U Nu nih private company a biapit ning a hung ifiang deuh i private company tuahnak nawl a hung onh bang than,nain kum 10 chung state nih a lak lai lo ti long guarantee pek a si(Lundahl and Wyzan.Political Economy of Reform Failure.2005). Eight-Year plan du soisel a tong ngai, plan suaitu American zong fak ngai in an soi sel hna. Rangon newspaper pakhat ah 'US nih Burma economy hrawh ding in a minung kawlram a rak thlah hna' ti tiang in an rak tial(Ian Brown: Burma's Economy in the Twentieth Century). Cuhleiah, caan karlak Ne Win cozah nih cu American fimthiam zong 1958 ah a rak thawl diam hna.

Biadonghnak: Kawlram hi British uknak tang a rak um lio ah a right a rak sunghmi a tam ngai ko lai. Nain,British chan ah hin kawlram a rak thangcho tuk. U Nu cozah cu kum 14 chung ai cawl nain a policy hman mi a that lo ruangah a hma a kal kho deuh lo.U Nu cozah a thancho khawh lonak aruang bik tiah economist tampi nih an ruahmi cu ramchung company vialte cozah ta ah ser(nationalization) policy le agriculture abiapi ah a chiah lomi hna hi an si.A tawi bik in chim ah cun nationalist idea le socialist policy nih kawlram economy an rak hrawh ti khawh ngai a si. 

J    

  

Zeiruangah Dah Phaisa Thlen Rate(Exchange Rate) Ai Thleng Lengmang?

Tuan deuh inflation(phaisa man zornak) kong ka tial mi a reltu cheukhat nih phaisa thlen rate a rian tuan ning an ka hal len caah 'exchange rate' kong ka hung thai than. Kan mah Laimi hi phaisa thlen rate a tuak leng mang mi kan si fawn tikah kan theih a herh khun rua ka ti. Phaisa thlen rate hi minute pakhat chung hmanh ah tam tuk ai thleng kho. Aruang ka hung fian hnik lai.

# Phaisa thlen rate (exchange rate) hi vawlei ka kip um bank tampi(CITI,Barclays Investment Bank, JPMorgan,HSBC tbk) fonh in dirhmi Foreign Exchange Market(Forex) nih a khiah(determine) mi a si. Central location(zungchoh) an ngei lo, computer chung in vawlei kakip banks he an ni pehtlai i ramkip phaisa thlen rate an kherhhlai,an cawk i an zuar than.

# Forex chungtel bank pakhat cio nih thlen rate a kai lai tiah an zumh mi phaisa an cawk cio i an zuar than. An cawk ciami phaisa a caw than tu(buyers) an tam ah cun cu phaisa cu a man a kai i tuan deuh an cawknak man nak sang deuh in an zuar than. Nikhat ah hi market chung phaisa thlen mi $ 2 trillion leng a phan tawn.

# Tahchunhnak ah,kawlram um company pakhat nih US chuak engine pakhat a cawk. Hi engine cawknak dingah hin US dollar a ho.Cutikah hi company nih Forex(Foreign Exchange Market) ah a va kal i kawlram phaisa in US dollar a va cawk. Hi company bantuk in a dang kawlram chung company le khual tlawng mi hna nih US dollar an cawk tam tuk ah cun kawlram phaisa a man(value) a tum lai i US dollar a man a kai thluahmah lai.Hiti Foreign Exchange Market(Forex) ah US dollar a cawtu an tam deuh ah cun Forex chung tuaktantu pawl nih US dollar man(value) an kai ter lai.

# Kawlram thil US lei a kuatmi(export) $1million, US thil kawlram a lutmi(import) $2 million hei sisehlaw export nak in import a letkhat a tam deuh caah dollar cawtu zong a let khat in an tam deuh lai caah dollar a man a kai chin lai. Atu USD 1=1000 Kyat hna kha USD1=2,000 Kyat hna a phan kho.Hiti import le export ai thlau tuk(deficit) hi ram pakhat economy caah tih a nung ngai mi a si. Hi ruangah hin India ah cun ramdang thilchuak an caw duh tuk lo.

# Hi Foreign Exchange Market(Forex) ah hin bank ngan pipi zong an ni tel i lam pawng exchange market zong an ni tel dih. Hi Forex chung tuaktantu(speculator) nih a cawtu(demand) an tam deuh lai an timi phaisa poah an cawk caah hi Forex kheltu lak zongah exchange rate ai hngat ngai. Biana ah,kan hnu UK in Scotland chuah aa timh lio referendum tuah lai hrawng kha UK Sterling Pound a man a tum ngai nain referendum result a chuah hnu nazi pakhat dan ah khan Sterling Pound a man 0.2% in a kai manh.Hihi Forex kheltu nih Sterling Pound a cawtu an tam lai tiah an zumh/ruahdamh caah a si.

# Cheukhat ram ah cun Central Bank nih exchange rate a khiah(fixed rate) tawn. Kawlram zong ah an fix lengmang nain an control kho hlei lo,tuhi cu $1=1,000 Kyat leng a phan cang. Exchange rate a tum le a kai hi aruang dang tampi a um rih nain a cung lei ka langhter mi hi abiapi bik factor a si.

# Exchange rate le inflation rate hi ai lo loh. 'Inflation' cu thil man a kai le phaisa man a zor hi a si. Exchange rate hi cu ramchung phaisa nih ramdang phaisa a thlen khawhnak rate hi a si.Inflation cu phaisa tlap(note) tamtuk print caan ah a chuak theu, Exchange rate a kai mi(ramdang phaisa man a kai)bel cu ramdang thil tamtuk kan hman caan le ramdang phaisa kan cawk a tam tuk caan ah a chuak tawn ve.

Zeiruangah Dah Tangka Tam Tuk Print Ngam A Si Lo?

'Zeiruangah dah cozah nih a mipi caah phaisa a print tawp ko lo'timi biahalnak hi kan ruat bal cio men lai dah. Kei zong ka rak ruat tawn ve,'Cozah hi an khir tuk,catlap tham cu seh nih a chuah khawh zat in kan chuah piak ko sehlaw a ho poah kan hei rum dih hnga i a nuam tuk hnga' tiin cozah ka rak mawchiat tawn hna. Hi kong he pehtlaih in Sangbawi nih a tial mi capar pakhat hika ah rel khawh a si. Kei nih a tawi deuh khawh chung in fianter ka zuam ve hnik lai.  

Phaisa tam tuk print awk a si lonak aruang:

• Biana ah cozah nih tangka a tawm tawm in kan phawt cio sehlaw phaisa tlap cu kan zal khat lak in kan i senh cio hnga i kan duhmi poah kan cawk thluahmah hnga.Suisui tahmi Lai angki tingkhat man zong kan cawk cio lai. Suisui dawr ah hin angki zun 10 hei um sehlaw zun 9 a manh cang hnga,zun khat te long a tang. Lai angki tah cu zun khat ah thlakhat leng a rau rih hnga.
• Cu tikah Suisui nih zeidah a tuah lai? Lai angki cu zaan khat ah lim khawh mi a si lo caah a man a kai ter hrim lai. Tuan deuh tingkhat man kha tinghnih in a hei zuar hnga. Cheukhat nih a man fak tuk tiin a dang ah an kawl men lai,nain a ho poah phaisa ngeih cio a si tikah an rak cawk cio ve cang men hnga. Tinghnihnak niam deuh angki an hmuh kho ti lo tikah tinghnih in cawk zong an ngamh thiam thiam lai. 
• Suisui nih Lai angki a ngei ti lo. Angun dawr ah zun hnih a tang hnga. Hakha khuachung phaisa a tawm tawm in a ngei mi cu minung 40,000 leng kan hei si hnga. Hakha minung 40000 chungah Lai angki a ngei rih lomi 10,000 hei sisehlaw Angun angki cu a cuh bak in an i cuh hnga. Demand cuai 10,000 a si lio ah supply bel cu cuai 2 long a si cang lai. Cutikah Angun nih zunkhat ting 10 in a zuar zongah an cawk thiam thiam lai ti cu a fiang. 
• Cu ti a si ah cun cozah nih phaisa an kan phawt hlan tangka ting 1 a rian tuan khawhnak le a kan phawt hnu tangka ting 10 a rian tuan khawhnak a lo cang lai. Cozah nih phaisa a kan thenh ka ah cun a miak ngai mi a lo lai nain tlawmpal ah a rian tuan khawhnak a zor colh cang. 
• Laithil long a si lai lo,minung nih kan herhmi poah poah kan cawk thluahmah lai. A cawtu kan tam tluk in ramhung thilchuak(products) a karh kho lai lo,cutikah an man a kai thluahmah cio lai.Hakha market cawsa,voksa,arsa tbk zong a cawtu kan tam thluahmah lai. Phaisa a tawm tawm ngei ko buin ngapih ei cu kan huam cio lai lo cu mu! Cutikah,ramchung chuak vok,caw,ar tbk an har deuh thluahmah lai i an man a kai cuahmah ve lai,market ah kg pakhat 5,000 a si tawn mi kha 20,000 lei a kai ve lai. 
• Cu ti a si tik cun a hlan tangka 5,000 ngeih le a tu 20,000 ngeih ai tluk cang lai. Cucaah,cozah nih phaisa a kan then mi hi a miak a um lo ti khawh a si.
• Tahchunhnak ah, Germany kha world war 1 ah ramdang inn le lo a rak hrawhmi liam than dingin phaisa ceilak te a rak print ve. Leiba chamnak caah cun a phaisa a rak hman khawh nain phaisa tlap(note) cu ramchung a tang thiam thiam caah 'hyperinflation' phaisa man ngei lo nak tiang a rak phan. An phaisa man a ngei ti lo tikah phaisa dang an thlen than nak kha a si.  

Hiti phaisa man azor hi 'Inflation' ti a si i Economics a cawngmi nih 'Macroeconomics' subject tangah cawn a si. Inflation a chuahnak aruang tampi a um nain economists tampi nih an pawm bikmi cu 'too much money chasing too few goods' timi 'tangka tamtuk nih a tlawm tukmi thil a dawi' tikah phaisa man zornak a chuak timi hi a si. 

Hermon Sawng Memory

2007,December zingah a si. Hakha a kik tuk cang,zing thawh le hmaiphiah a har lingcing a si.Kan saya hna lakah kan tihbikmi Saya Robin caan a si caah a ho hmanh kan tlai ngam lo,mitku voi lo ngai in kan thu dih ko hna. Hmaichia ngai in Saya Robin cu a rak lut,bia pakhat a chim,'Nan class chung in mirangca a awngmi pakhat long a si,hitluk pumpek in kan chim hna nain nan sungh dih hi cu ka khuaruah a har,zeitindah kan chim ti hna lai?Tutan mirang ca a awng mi bel hi cu tanghra ka awng cang ti i ruat ko uh' tiin a thawhrang chuah pah in a kan sik.

A awngmi cu a ho set dah a si ti zong cu kan chim ta loin min a au diam. Ka thinphang,umzia ka thiam lo. A kik chap,thinphang pah chap ah cun a ka thirh ko. 'Hitluk cathiam tam lakah kei hna cu ka tel kho ngai hnga maw' tiin khuaza ka ruat than. Coffee Mix hmang in zaan ih thiam set lo caan ka pek mi ka tuak,ka nu nih khuasik lakah rawl a ka chanh tawn mi hna ka ruat than.Hawidang zarhpi zing voilak an ih lio ah thluak rii lak in grammar ka zoh tawn ka ruat.Culong hlah,hi result hi kan nu kan pa sin a phak hlei ah khuate kip ah,kum dang bang,an tar te lai. Kan khua ah ka sunghnak result a phak lai hrim ka tih, 'ka ti khe eh,an nih chung cu tanghra awng kho ci an si loh eh' an ka ti lai ka phuhrung cia cang.

Tlawmpal ah min a van au dih. Kan mark cu pakhat hnu pakhat in a van au thluahmah. Minung pakul hrawng a au cang nain a awng mi an um rih lo.Saya Robin cu a hmaichiat a zual,a thawchuah a hrang chin. Ka hawipaAtha Lian caan a phan,60 leng a hmuh ko! Kan ngang cio ko,tihzah ngai in kan zoh dih.Mark cu a au than,tangkua lio 1st a ngahmi nu Ngun Mah Tin a awng ve. Kan hawinu a awn ve hnu cun ruahchannak tlawmpal te ka hung ngeih than. Ka roll number cu ka bawh ko,a au rih lomi pali nga long kan tang cang. Culio ah, khung-hmat '7' a van au bak cun ka zuun ka ceh hnik,a vun peh mi cu '41' a van ti ko. Ka mirh,ka mitthli tla. Vuvak va tlik ta in ka nu va chimh ta ka lung a chuak,'Na Lungthli Tum ka tlinter hrim lai' tiin bia va tianh ta ka duh.Eco fresher ah cun kan mah pathum long nih English kan rak awng.

Ka hawi le tampi cu an khuaruah a har ngai,'Tangkua lio kawlca hmanh a tial thiam set lomi nih mirang ca a awn cu aw!' an ti cio. Tangriat ka rak kai ti mi lebang nih cun an zumh kho lo,tangriat lio Beaulah Sawng ka rak um lio ah hin kan class ah 22(?) kan si i 21st nak pengah ka um. Mah hmanh cu kan Saya James Er nih a donghnak chuahter cu a lung that lo caah a nau pa tu(kei mah nak a mark a sang deuh nain) the last ah a rak chiah tawn!Hi mirangca ka awn hi midang caah cun chimtlak a si lai lo nain kei mah caah cun ka philh khawh lomi teinak pakhat a si.

*** Atang i caw-ngia hmanthlak na click ah kei phaisa ka ngah ve, zangfah tein voikhat tal ka click piak ve hram!  

Kan Hlam Than Tawn(A donghnak)

 Part-1:Kan Hlam Than Tawn(Part 1)
Part-2:Kan Hlam Than Tawn(Part-2)
Avi he biaruah cim hlan ah khuachung kan rak lut, an inn tiang ka va thlah i ka rak tin than colh ve. Kan inn chung luhlai ka zenh ngai, ka pa nih sik lai hrim ka tih. Nain,an ka sik hrol lo,ka ruahning leng in an hmai a panh. India lei ka kal lai a si caah si men lai. A thaizing tuan te thawh i ralkap sakhan ah license va tlanh than ding, aherh si le thawnginn zong luh ding tu cu an ka tianh. 'Elaw' ka ti ve hna. 

Chun nitlak ka vahnak le fu wine ka dinnak cu ka cei ngai, ihkhun cungah ka zau colh. Ka mit ka chinh le cangka in Avi long ka mitthlam ah a cuang,aniih-aw ka hnatlam in ka theih peng. Kei mah longin ka mirh thulh,chantling ka reh chih thulh. Chun kan kal ti nak hna muvi bantuk in ka cuanh than hna,ka hei nuamh khawh ning! 'Tuhi zeikong a ruat lio dah a si hnga,keimah kong hna a ruat ve hnga maw?' tiin khuaza ka ruat.Cuticun,athaizing ralkap sakhan phak lai cu ruat ti lem loin ka hngilh beh. 

Athazing ah cun upa pahnih he ralkap sakhan ah kan va kal,ralkap nih an ka hro chih,bengh hna an ka timh len. Sakhan hmu nih voi lak te a ka sik hnu ah thawngsawm nga an ka liam ter,kai chir ngai. An ka tlaih lio ah khan Ks10,000 rak pe lawlaw ding a si ko mi tiin. Ralkap cu an zia a tam tuk caah zaan lei muih lai longah ka license kan lak khawh. Avi ka hmuh lonak zaankhat le nikhat a si cang,kumkhat le cheu hmuh lo tluk in a rak har. Hmuh lai ka ngaih tuk,ka rak ngai tak tak ko. Ka license ka lak khawh le cangka in ka rak tin colh,kan inn panh ti loin Avi te inn lei ka rak chawi diam. 

Hilio hi kum 18 ka tlin ka long a si caah nungak len ngai ngai hi ka rak ngamh rih lo. Direct in Avi te in luh ka rak ngamh lo. An inn pawngah ka farnu te an um i an thlalang-awng in ka rak bih ta, culioah kan sang tlangval pahnih an thut ko ka rak hmuh hna. Ka lungrawk tuk, kei mah hngakchia nih tlangval lak va tenh ve ding cu ka ruat ngam hoi lo. 'Zeiti awk tha lo' tiin lungthawn kai pe i uai ngai in ka tin than. Ka lungrawk,ka sivang,ka ai puang. Avi kut tlaih in zeitluk in dah ka duh ti chimh ka duh khawh ning a mak, nain ka ral chia deuh rua. Cu zaan he cun ka hmuh lonak zaanhnih le nikhat a si cang. 

Thaizing cu chun 12 hrawngah ka far nu te an thlalang-awng in cun ka rak bih than. Minute 5 hrawng ka bih ta,a mah long a um ka fian hnu in ka chawi colh. Kutka hmanh kingh ti lem loin inn chung ka rak lut,a pawngah ka thu.Ka kut a van ka tlaih pah in 'Ziah na rat bal lo' a ka ti colh. Thil sining pheh lo tein ka chim dih. A tap ko ai! 'Ziah kan duh naka ti lo ma, thlangval dang nih an ka len cu nai nuamh tuk caah maw na rak lut lo,tlangval dang sin um peng seh ti maw naka duh?Naka duh taktak si cun na rak lut ding a si' tiin a ka zai hnawh pah in ka kut cu a hlonh i ihnak khan ah a ka luh tak diam ko. Ka lunghno tuk ve,ka mitthli a tla colh. Khattalei ka ruah ah cun kai nuam ngai than,kei nih ka rak ngaih tluk in pei a ka ngai ve ko hi ti ka rak theih khawh. Cuhleiah,keimah ruangah a mitthli a tla mi nu ka rak hmu bal rih lo. Cuti a tah ka hmuh bak cun ka thinlung diklak bak in ka rak duh cang,ka duhnak a rak zual chin.

Sau ngai ka hnemh than hnu ah a rak chuak than,kei nih ka duh bantuk in amah zongnih a ka duh ve ti cu a hawiherh long si ti loin a hmurka zong in a langhter ve cang.Cu ni thawk cun biatak tein ka rak i duh,khatluk a duhmi an um ti lai lo ti awk in a um! Sabuti kan ei ah kheng khat peng kan cah,darkeu pakhat long kan hman,mi tlawm deuhnak hmun longah kan ei ve. Nitlak hi ka ni theih manh bal lo,nikhat hi nazi pakhat tluk in a rak tawi in ka rak theih. Khuachung kan kal poah ah a king deuhnak La-Wa-Kah zung lam thluan peng kan zulh,saikel ka mongh pah in ka liang cung a lu a vun chiah,ka hnu lei ka hung i mer bak ah cun....!! vawlei vanram a si ko. Nikhat hnu nikhat kan ni duhning a fek chin leng mang, India lei kalnak caan nih a naih chin leng mang ve. Cuticun, kan ni duhnak zarhhnih a si ve cang,ka chungkhar nih an thei dih. A chungkhar nih an thei dih ve ko, ham cia mi a si nain a chung le nih zei an kan ti lem lo. An lungtling ngai ko in ka rak hmuh. 

The Hardest Choice:I theih manh hlanah May 10 a rak phan manh, kal lo khawh a si ti lo. Khualei mawtaw cu chun 12 ah a thawh lai ti a si. Zing ka thawh hnu in voidang bang Avi te in lei ka rak panh. 'Avi,ka dawt,tuni kal a ho cang' ti ka chim pah in ka holh kho ti lo, ka cil dolh a har. Ka mitthli a hung chuak thluamah. Ka mitthli a van ka hnawt pah in a tap ve,duhnak ruang i a tla mi mitthli cu hnawt zongah a dih kho hlei lo. Avi a biang i a luangmi a mitthli ka hmuh ah ka lunghno khun. Kai sum kho ti lo caah ka tap lawlaw ve. A nute nih a kan zoh,a celh ve ruam lo,a mitthli a tla ve ko.

Khua tampi ka ruat.Ka kal tak si cun an khua pa caah an rak hal cang lai ti cu a fiang. Tlikpi awk ah le ka hngakchia tuk rih, sianginn catang sang phak le ka duh,cuhlei ah ka chungkhar nih an ka hlawt lai ka phang fawn. Avi mithmai ka zoh, tlik cu a duh ngai ve ko lai nain kei mah caah a tuak than ve, chim awk theih lo ah 'Va kal ko,kan hngah ko lai' tiin a ka hnem. Pakhat ka cuanh chung mi cu Avi he i um ko ah cun lo thlawh le leithuan zong a nuam tuk ko lai in ka rak theih. Lung awtawm in ka um, duhnak mit in ka zoh ah cun tlikpi lawlaw ka lung a chuak,nain hmailei kong thuk deuh in ka ruah tikah ka ngamh than lo.

Nazi 11 hrawng a si cang caah ka nu a thin phang cang,ka far nu a rak ka auh ter. Avi cu tlawmpal ah ka ra than lai ka ti i ka rak chuak. Ka lungchung ah 'tlikpi lawlaw ko' timi long te a rak chuak ko,kal tak ding a si kho lo tluk in ka rak tuar cang. Ka nu le cu mawtaw ka ri caah saikel in ka kal than ko lai ka ti hna(Saikel in Avi tlik pi ding ka rak timh). An ka al ve lo. Datsi le saikel thilri ka va cawk,ka rak kir cu ka pa te cu a mawtaw lehmat a khirh than hna i kei mah he kal than ding in a rak ka hngah ko,ka nu le nih ka timhmi an rak theih diam cang rua! Ka timhmi pakpalawng ah a cang. Avi bel nih cun an inn ah a ka hngah ko,kei mah long si ti loin ka pa te he an inn hmai kan dir. A ka zoh,a mitthli dor a tla thluahmah. A kut a ka chanh,ka van tlaih tlawmpal ah 'Kal cang ko,Apaw' a ka ti. Kal lo awk tha ti lo,a kut thlah lo awk tha ti lo,ka mitthli khamh awk tha ve lo. Engine ka start,gear 1 in sau lak te ka kal. Gear thlen zong ka huam ti lo,siang lo buin ka liam thluahmah ai. 

Saikel ka mongh ko nain ka lungthin cu Hakha ah a tang peng rih, lam ka pial sual leng mang. Kan khua kan phak tiang ah voihra hrawng kan ni let,fak pi cun kan ni khawng hrawl lo nain. Kan khua ka phak in ca voikhat ka kuat. Tlawmpal ah Delhi ka phan, sianginn cu July thla awn a si caah Delhi ah ka hngak. Phone chonh ka timh peng nain phone a lut kho bal lo, ka rak ngai tuk. June 13, 2009 ah ka hawipa he gtalk in kan ni chon,'Jenevi va a ngei cang ee' a ka ti ko,a chim nolh mi a tampi nain ka thei kho ti lo. Ka thinlung a kek hnik, Delhi a linh lingcing a si. Inn cung ah pher ka phah i zaan khuadei uai ngai in ka um.Cu zaan cu ih lo in zaan khua ka dei voikhatnak a si.Kum nga leng a rau cang nain ka lungthin dih lak in ka rak duh mi a si caah ka hlam than leng mang.
 

Kaladan Project Hi Kan Chinram Caah Zeitluk In Dah Abiapit?

Biadonhnak: Hmaikum 2015 chungah hman khawh dingmi Kaladan project hi Chinram le Mizoram thanchonak caah a biapi ngai ngai. Hi Kaladan project nih India ram khualipi hlun Kolkata-Rakhine ram Sittwe-Chinram Paletwa-Mizoram Lawngtlai-Aizawl tiin peh dih a timh. Tilawng (Cargo Ships) a ratnak ding Kolkata le Paletwa kar hi 697miles ai hlat i nikhat hrawng rau dawh a si(30miles/hour sea route). Cun,mawtaw kalnak ding Paletwa-Lawngtlai hi 130miles ai hlat i lam a that ko ah cun nazi pahnih thum long arau lai(40miles/hour high way).Atawinak bikah,India thil chuak cu nikhat chungah kan Chinram a lut kho cang lai ti nak a si. Kan hnu thla Sept 11 ah khan Kaladan Project cu 75% an lim cang tiah Eleven Myanmar nih a thanh, hiti ning an kal ko ah cun hmaikum ah lim dawh dang an si.Hi project caah a dih mi $214 million cu India nih a bawmh dih lai i project an lim le cangka in kawl cozah kut ah a ap colh lai ti a si(Kaladan Movement,2013). 

Kaladan Project

Chinram Caah Abiapi Khun: Kan theih cio bang,kan Chinram nih resource tha kan ngei mi a um lo,leitangchuak(natural resource) kan ngei mi a um lo hlei ah human resource ah kan cham bau tuk.Burma ramkulh chung 4% cu kan Chinram nih a khuh ve nain kan milu bel cu 0.93% fai long a si,1% hmanh kan tling lo.Minung kan tlawm long si loin mifim thiam kan ngei mi an tlawm tuk rih. Hi bantuk natural resource he human he resource a chambau mi kan Chinram hi zeitindah kan sersiam lai timi abiapi ngai. Hi kong he pehtlaih in aluancia 2011 ah Salai Van Lian Thang le Laimi kan pa le tampi bia an biaruahnak hika rel khawh a si.

Kan nih Chinram cu Mizoram bantuk in central cozah i rinh awk a tha lo. Central cozah nih 2012-2013 chung Chinram cozah a pek mi phaisa dihlak hi Ks16 billion a si, Chinram cozah nih income Ks7 billion a ngei ve(The Weekly Voice,Feb,2013). Ks 16 billion hi US dollar in tuak ah cun $16.016 million fai long a si, Wayne Rooney a kumcheu lakhah tluk hmanh a si lo. Hi zat phaisa hi cu wunci lakhah,wunci inn saknak le cozah riantuantu an lahkhah tuktak ah a kal dih ngot cang lai,thanchonak tuah ding cu a si kho rih lo ti tluk a si. Cucaah, Mizoram bantuk in central cozah i rinh khawh a si lo.Kan Chinram sersiamnak ding caah Kaladan tilawng lam hi kan nunnak thawpi bantuk a si te kho.

Zeitindah A Kan Thahnem Kun Lai: Kan mah Chinram bantuk in leitangchuak a ngei bak lomi South Korea, Italy, Singapore, Hongkong, Taiwan le Switzerland hna kan zoh hna tikah natural resource an ngei bak ve lo nain vawlei ramrum i chuah kho ko. Hi ram hna hi import le export long bak irinh in a nungmi an si hna.Natural resource an ngei lo,nain an human resource a tha tuk,thluak in rian an tuan kan ti lai cu. Ramdang in raw material import an tuah, thilthar(product) tha ah an ser,cun,ramdang ah an zuar(export) than. Import/export tuahnak dingah rili lam tha tha an ngei hna. Hika kan hmuh khawhmi cu ram pakhat thanchonak ah natural resource long hi tawhfung a si lem lo,human resource le ramdang he chawlehtuah khawhnak lam tha (rili,mawtaw) ngeih zong a biapi tuk ve.

Cu ve bantuk in,atu Kaladan project an lim si cun Kolkata chuak India thil man fawi tein nikhat chung ah kan hman/ngah khawh lai. Chinram ah manufacturing company hna kan ngei khawh si cun awl tein ramdang export kan tuah khawh cang lai. Kan ramchuak hmathak,lakphak le meifar thing hna India lei export tuah khawh a si te lai. Chinram ah mitsur a tlai tha tuk fawn, mitsur wine company nganpi kan ser khawh i hi product pawl hi India ah awl tein zuar khawh a si fawn lai. Culonghlah, ramtha um Chinmi tampi nih an thiamnak le an rumnak Chinram caah an pekchanh i an thiamnak an hman tikah hi Kaladan tilawng lam hi India he long si ti loin vawleipi he chawled(trade) kan tuahnak lampi a si te kho mi a si. Cutikah,kan Chinram cozah nih tax zong tam deuh a kholh kho te lai thanchonak tampi a kan serpi te kho!

Chinram Caah Tihnung Ngai Mi Pakhat Bel Cu: Paletwa peng hi mirang uknak chan ah Arakan(Rakhine) hills tangah a rak um mi an si caah Rakhine mi he an ni cawh ngai ti a si,Rakhine holh zong an thiam pah dih. Culonghlah, Arakan Liberation Party ralkap pawl nih hmun an khur ngai ti a si, kan hnu July ah khan ALP nih Paletwa peng khuate phaisa an kholh hna tiah Chinland Guardian nih a kan thanh. Kan hnu 2012 hna ah khan ALP nih Paletwa ah liaison office on ding tiang an rak timh bal. Hi ALP an cawlcangh ning kan zoh tikah Chinram chungin Paletwa peng a tlau sual lai ti phan lo khawh a si lo. Paletwa hi Chinram a kan cawmtu khua a si kho mi a si. Rakhine nih an kan chuh than sual ah cun Chinram a thaw pit te kho.

Biadonghnak: Chinram cu leitang chuak kan ngeimi a um lo hlei ah central cozah rinh tlak a si hrim lo,kan mah kutke deuh in kan ram sersiam a ho mi a si. Kan ram sersiamnak ding caah human resource,ramdang he chawleh(trade) tuahnak lam ngeih hi a herh tuk mi a si. Kan Chinram nih ramdang he chawleh(import/export) a tuah khawh ding caah a tu Kaladan tilawng lam hi kan nunnak thawpi bantuk in a biapi ti khawh ngai a si.

Kan Hlam Than Tawn(Part 2)

A aw nem te he 'Rak kir than colh mu,nang lo cun ka um har tuk lai hi' timi a biacah nih ka hmai a sen ter pah,ka rak nuamh ngai fawn. A mithmai zoh ah a lungkil ah ka rak um pah ve cang ti ka rak theih kho pah.Hakha lei cu tha uai ngai in ka rak kir, kan rat lei cu Chuncung-Hakha kar a naih tuk in ka rak theih nain ka kir lei bel cu ai hlat tak tak in ka theih,ka mawh ve ruam lo!

Saikel cungah cun a mah kong long ka ruat ko cang,a chel ah ka mirh pah. 'Kha ti deuh khan rak chim ning law,aw!' tiin ka chim sualmi bia tete ka ruah than pah in kei mah le kei mah kai mawchiat than len.Khua phunkip ka ruat,'Helh ninglaw a ka duh ve sual lo ah cun ka ningzak lai,cuhlei ah a ka kawm ngam ti lai lo' tbk. Cuticun minu te kong long ruat in Hakha ka rak phan than. 

'Mawimawi,nan ni manh cang maw? Biakbiak kha rak sawm pah law rak i thawh cang uh' tiin ka rak donmi hna cu ka van hnawh pah hna. Cu zing cu zeihmanh ka ei rih lo nain ka paw tam zong kai thei lo. Rawl ei zong ka lung chuak fawn lo,Chunchung kal than lai ka ngeih tuk caah a si rua. Minute tlawmpal ka hngah hna hnu in Biakbiak le Mawimawi zong cu an ni ready ve.Chunchung lei cu kan rak i thawh than.Zing nazi 10 a si cang,Hakha PK(traffic police) an strict lingcing a si. Luchin kan i chin lo hlei ah pathum in kan i pherh fawn. Minu te hmuh than ka ngeih tuk caah maw si hnga, speed tam tuk in ka rak mongh. Thantlang lamthen kan phak bak ah 'Phiii phii' thawng he luurang pawl nih an kan kulh ko. Lam an phih dih cang caah tlik tak khawh an si ti lo,ka dir lawlaw!

Minak nawn kawl kala pa(Haa bauh pa kha,Hakha mi nih cun nan thei dih ko lai) nih cun a van ka hro,bengh hna a ka timh, thawnghra liam uh an kan ti ko.Pek ka tim bak hna lo,tlik khawhnak lam ka kawl. Ka hawi le pahnih cu inn ah phaisa an va lak lai ka ti i an ke in ka kal ter hna(cuu-su-ba-ih ah kan hngah te hna lai ka ti hna). Ka hawi le an liam le cangka in kei zong cu ngamh sang ngai in ka tli diam ve. Nain,vanchiat cengel ah ka hawi le cu an rak dawi manh hna,an rak thih phaih chih hna caah kan inn address an rak pek hna i ka saikel license cu ralkap sakhan ah an rak kal pi diam.Cu-su-ba-ih ah cun nazi pahnih deng ka hngah hna hnu in an rak phan,thil sining an ka chimh dih. Ka mawchiat ve lem hna lo. Zaan lei inn tin lai bel cu ka zenh tuk cia,a thaizing Hakha thawnginn luh khawh zong a si hoi.

Chunchung lei ka i thawh than.Minu te hmuh than lai cu ka ngeih tuk nain zaan lei inn tin lai le a thaizing sakhan phak lai ka ruah than ah ka nuam kho ti lo.Nain,pasal ka tuh bang in ka zun ve awk a si tiin thazang kai pe than. Cuti harnak ka ton caah cun maw si hnga,minu te ka rak hlam khun. Ka hnatlam in a niih aw ka theih ah phundang tuk in ka lung a ka dam ter( Minu te a niih dan le aw hi phungdang pi a si,a niih aw hrim hi duh a nung khun). Chuncung hi chun nazi 1 hrawngah kan phan,thlacamnak an rak thawk cang.Jenevy zong cu thlacamnak ah a lut cang caah ton khawh a si ti lo. Zaan lei 3 hnu long ah ton khawh ding a si ai. 

Umtu ka thiam ti lo,inn chung luh hnawh awk le tha fawn lo. Culio ah, ka hawinu Biakbiak nih fuu wine ding hna u sih a ka ti ko. 'Elaw' ka ti colh.Zuu cu ka rak ding ngam bal lo nain Wine bel cu thlathum chung Kalay University ka rak kai chungah ka rak cheih pah ve cang. Lungretheih lio i wine rit ko khi a nuam khun in ka rak theih. Wine cu langthum li hrawng kan cawk i Falam lei kap lungdonh ah kan hawi le he biasawng tlorh pah in kan ding hna.Hi fuu wine hi a kha,a pin tuk fawn. Hrai khat cio kan din ah kan luu lei a kai pah cang.Kan thutnak lungdonh hi bungkung tang a si i a rem ngai,a dai ngai fawn caah Hakha lei khual cu hika deuh an rak panh ve. Kan tam ngai hna. 

Pumh an dih cang lai ti hrawngah khin khuachung lei kan rak kir cio hna. Hakha lei khual kan ni fonhnak inn lei cu ka van ra ve. Kutka ka awn,inn chung ka hung zoh cu ka minu te pawngah tlangval pakhat(hi thlangval pa nih a rak duh ve tiin ka rak theih bal cang) a thut ko ka hmuh. 'Aize,kai chuah sual ko hi ta' ka ti i inn chung luh ti loin thinhang le ningzah tuk ah kir than ka timh. Karkhat ka hlan ah 'Apaw' timi aw ka van theih, ka hung i mer than ah ka kut a ka tlaih manh, 'Ziah tu long cu na rak kir,kan hngah peng si,kan hlam tuk lo ma' tiin a ka zai hnawh.A mithmai le a hawiherh zoh tikah a rak ka ngai ve ko ti cu a fiang. Ka kut a van ka tlaih ko ah cun inn tin lai le sakhan kal lai zong ka philh dih. Ka rit pah ve caah a kut ka thlah siang ve ti lo,an ka chuh sual lai zong ka phang pah fawn. 

Rawl kan ei hlan ah kan hawipa nih fuu wine a cah rih,pa poah din ding ti a si caah hrai khat ka din nolh.Ka lu a rit,ka ke a zang ngai cang. Tlawmpal ah rawl ei a si,rawl hna kan ni tuh.Ka eimi rawl zoh loin amah mit deuh ka zoh. 'Kan duh' ka rak ti bal rih lo nain a rak thei ve cang ko lai dah.

Hakha lei kir a za, Jenevy cu kei mah kut a phan cang ko. Zuu rii mi an tam pah caah buainak a um sual lai an ti i a ho hmanh riak loin mino vial te kan rak kir ti dih. Saikel 30 hrawng kan si men lai. Chuncung khua kan hung lonh bak in bia ka thawk colh cang, fuu wine nih a ka bawmh kan ti lai cu.Gear thlen a herh lonak zongah ka thlen, break tlaih a herh lonak zongah ka tlaih,ka naih deuh sehlaw ka rehchih seh ti ka rak duh caah a si.Biathiam lo hrat cu,'Avi,kan duh tuk. Kan duh bak ko. Naka duh kho ve hnga maw' ka ti colh ko. A hmaisen colh,hnu lei ka hung i mer ah a ka zoh ngam lo. 'Naka duh kho ve hnga maw?' ka ti nolh.'Atu sah i a tu a phi pek colh cu a si kho ngai hnga maw,duhnak cu kan ka nih a chim mi nak in kan hawiherh nih a langhter mi pei hmual a ngei deuh cu' a ka ti pah in a mirh pah. A hawiherh le a biachim zoh tikah a ka duh ve ko,a ka bel nih a chim ngam rih lo caah a si ti cu ka rak theih kho pah.

Um kho loin hnu lei kai mer a tam tuk caah lam hna ka pial sual deng leng mang.Kan i pehtlaih ning zong ai duhmi level tiang kan rak phan cang. Hakha lei cu kan rak i naih thluahmah,a nuar khawh chung in kan ra. Kan lung um bia kan phai,kan biaruah a dih kho lo. Duhmi he umti a nuam ning! Hakha kan phak lai ah bia pakhat a ka chimh mi a um, 'A phi in pe ninglaw ka sining tak tak na theih tikah na lungrawk tuk sual lai ka phang' a ka ti ko. Aruang ka hal len nain khua chung kan lut cang caah a ka chim manh ti lo.(Avi hi Malay kir an khua pa caah an hal cang mi a si)...................peh than ding..!..

Chinmi Rak Molh Tuk Hlah Usihlaw Kawl Kuttang Kan Lut Hnga Lo

Karen miphun nih Aungsan-Athlee agreement(1947) an lung a tlin lo hlei ah 1947 kawlram constitution an cohlan khawh lo ruangah ral an rak tho.February, 1949 ah Insein khuapi cu KNDO(Karen National Defense Organization) kuttang a phan,U Nu cozah kuttang ummi Karen riffles 1st,2nd nih U Nu chuahtak in KNDO lei an lut dih(Jack Fong,2008). Mon ralkap MNDO nih a bawmh ve hna(Ashley South,2008).U Nu cozah nih Rangon long a uk cang,vawleipi nih U Nu cozah cu Burma Cozah tiin an auh ti lo,Rangon Cozah tiin an rak auh cang. 

U Nu a thin phang, KNDO phomh ding in Kachin Riffle order a pek colh hna. Nain Kachin nih an rak duh lo,KNDO lei tu an bawmh lehlam hna. Mon le Kachin cu an lung a rak fimcia cang ti nak a si lai cu!. Independence kan ngah hnu in Union Army ah ralkap phu 15 an um i phu 5 long hi kawl(bama) miphun an si( Maung Aung Myo,2009). Kan mah Chin zong nih cu phu 15 chungah phu 3: Chin Riffle 1, Chin Riffle 2, Chin Battalions tiin kan rak ngei ve hna. Cubantuk in Kachin riffles,Karen riffles tiin U Nu cozah tangah an rak um dih. Communist ralhrang pawl CPB le Rakhine ramthen Muslim separatist Mujahid Pary zong kha U Nu nih Karen riffles le Kachin riffles hmang in a rak phomh bal hna.

Kan theih cio bang Insein cu Rangon khuachung a si ko cu mu! KNDO nih U Nu cozah thlak cu a rak har ti lem lai lo. Culio ah Chin Riffles nih U Nu cozah an rak bawmh diam. Karen ralkap caah abiapi bikmi tlanglawnglam Thazi(Kawlram tlanglawng lam vialte ai tonnak) cu Chin Riffles bawmhnak in kawl ralkap nih an rak phih khawh, Mandalay le Maymyo um Karen le Kachin ralkap pawl Insein an kuat kho ti lo. Kawl ralkap Myat Htan autobiography ning ah cun, hi Thazi battle ah hin Kachin le Karen ralkap nih Chin ralkap pawl kawl ralkap bawmh lo ding, Karen lei tu in tang dingin an rak fial chih hna nain an rak duh lo ti a si.(Kachin le Karen ralkap zeitluk in dah an lung a rak fah hnga mu). 'They also tried to encourage the Chins and Gurkhas on our line to kill their Burmese comrades and join them Karens but to no avail.'

Hi Thazi tlanglawng lam an khamh long si hoi lo,Insein um Karen ralkap caah an nunnak tluk in abiapi mi an ni khamnak Insein kutka(Mingladon lei in rak luhnak) pi cu Bo Taik Chun hruaimi Chin Riffle nih an rak hrawh khawh. Hi insein kutka hi iron in an ser,thise tun,facangtun a thap thap in an chiah hlei ah machine gun le ralkap tamtak nih an congh mi a si. Bo Taik Chun biography ah, 'At 2 in the afternoon me and my sergeant began to attack the gate with our armored jeep. We drove towards the factory and as we were near the gate a heavy rain of bullets hit us. I sped to maximum and hit the steel gate with a brute force. But the door wouldn’t budge. So I reversed back and drove the jeep into the gate again. This time they even threw down hand-grenades but our jeep was indestructible and still the gate stood strong. So we reversed, crashed into the gate, reversed again, crashed into the gate again, and after no less than ten repeats of that the huge gate finally collapsed'.Kawl ralkap nih cun an naih ngam rua lo, Chin Riffle tu an rak fial hna.

Thazi tlanglawng lam an phih, Insein kutka an hrawh chih hnu cun Karen ralkap cu an ni cawl kho ti rua lo. Insein an chuah tak diam ko. Bo Taik Chun cu ralthat man ah Aung San Thuriya minthatnak an rak pek ve,nain kan miphun himnak cu a si ruam lo. Kan mah le mah kan i huat nak le kawl kuttang kan rak luhnak lampi kan ni ser kha a si deuh rua. Kan theih cio bang, Karen mi nih a tutiang Chin mi an kan huat ko khi mu.. 

A ngai ngai te ti ah cun kum 60 leng kawl ralkap kuttang kan um mi hi Ne Win, Saw Maung le Than Shwe ruang thengah a si lem lo,kan mah Chin mi kan ral a that tuk lawmmam caah a si ve ko rua. 1949 battle ah khan Chin mi rak i palh tuk hlah usih law tulio UNFC,NCCT le UPWC te pawl zong kan herh hnga lo. Gen. Ne Win thutdan cu Gen. Smith Dun nih a chuh than hnga i zalong tein tein kan rak um cang hnga!!

Kan Hlam Than Tawn(Part 1)

Kan Hlam Than Tawn(Part 1)
====================
April thla dih lei a si cang,May thla thawk ah India lei kal ding ka si.Voikhat zaan lei cu ka hawi nu nih,'Apaw,thaizing ka naupa te puai a si lai. Nungak le tlangval cu saikel in kal a si lai,na ra ve hrim lai kha.Chuncung tham cu nazi cheu long dakaw a rau ko lai cu' a ka ti ko. Hakha ah cun zeidang tuah awk cu um ve lo caah 'elaw' ka ti colh ve. 

Tuan tein Chuncung phak ding a si caah zing 6 ah i thawh ding ti a si. Zing ka tho, ka saikel hna ka thianh dih hnu ah ka hawi nu te inn lei cu ka rak thawh ve. Tlangval nih nungak pakhat cio pherh ding ti a si,'Hmmm,hodah ka pherh hnga, khi nu(Jenevy) te khi sisehlaw aw!!!' tiin ka lungthli tein saduh ka that len (Jenevy hi ka rak chon ngam bal lo nain ka rak theihnak a sau cang, a min cu tangkua ka kai in ka rak theih cang. Kan mah nitlak lei Zophei ah cun a lar ngai).Ka hawi le zong nih Jevevy pherh cu an rak duh cio.Tlawmpal ah ka hawinu nih 'Khah,kal cang hna u sih. Avi,nang cu Apaw nih in pherh ko seh'a ti ko ai. Kaa nuamh khawh ning. Ka saikel cung a kai bak in ka mawngh colh,midang sin ai thial sual lai ka phang. 

Hmaitonh in bia kan ni ruah bal lo nain sangkhat um kan si caah kan konglam cu kan ni theih pah ve ve. Kan biaruah a tluang. Lam hmai lei zoh loin ka hnu lei ka bih caan tam ngai,a chel ah lam hna ka pial sual deng leng mang.Capo hna kan seih i a niih kau ah hin zoh a nuam, a-aw hrim nih phun dang tuk in a ka nuamh ter. Chikhat te long bia kan ni ruah rih nain zeitluk tluangtlam le lungthiang dah a si ti ka rak theih khawh.Voidang Chuncung ai hlat ngai in ka rak theih mi kha tu ah cun a naih khun in ka theih.I theih manh hlan ah Chuncung kan phan ko. Kei Hakha lei mi rak donh than ding a si caah kir than kai timh,nazi pakhat te hmuh lo ding hmanh khi tuar a har ngai cang.Amah zong nih aka kawm ngai ve ko cang rua,'Rak kir than colh mu,nang lo cun ka um har ngai lai hi ' tiin bia a ka cah ta.

Scotland Independence Hi UK Caah Zeitluk In Dah Tih A Nun?

Biadomhnak: 19th century hrawngah vawlei cung a rumbik le power a thawngbik a si mi UK (United Kingdom) cu thinphang in a um ko cang. 1992 ah thlanglei Ireland nih a chuah tak,atu Scotland nih a chuah tak rih si cun vawleicung ramfa bik lei a si cang lai. Hmaizarh (Sep18) ah vote thlak ding a si,atu lawlawse hi Independence a duhmi he duh lomi he mipi an lemsuai cuahmanh lio hna a si,ICM opinion poll result ningin cun Independence a duh lomi 2% in an tam deuh rih.

UK ram cu Shan state tia te long a tang kho: Scotland nih UK a chuahtak ko si ah cun UK ram 32% in a bi deuh lai ti nak a si(World Bank,ONS). Shan state tia te long a tang cang lai(UK without Scotland-164,523km²; Shan state-155,801 km²). A vawlei cu 32% a zor nain milu(population) bel 8% long in a zor, 64.1 million-58.7 million. Shan state tia te long a si mi ram ah kawlram milu(51.4 million) nak tam deuh mi UK milu 58.7 million um ding cu ai tet ngai ko. 

UK vawlei 32% a tlau si cun ramdang hmai a huham,a nawl ngeihnak a zor deuh hrim lai ti cu a fiang ngai. Mi nih UK an hmuh ning ai dang ngai cang lai,niam deuh in an hmuh te lai. Mirror news nih King's College cachimhtu Dr. Andrew Blick bia an hal i a chimmi cu,"Scotland nih kan chuahtak hna sehlaw UK cu zaankhat ah a rawk colh lai lo nain vawlei hmai UK muisam bel cu ai dang ngai cang lai. UN Security Council chung kan nawlngeihnak zong a zor ngai lai". UK nih a ngeimi nuclear hriamnam hi Scotland ram ah a chiah hoi. Independence an lak si cun hi nuclear hriamnam pawl hi thial ding hi hna a hnawk ngai ding a si. 

UK economy zong a den ngai te lai: Scotland ram um North Sea Oil hi UK oil 67% le gas 53% a pe tu a si. Hi North Sea Oil nih ram chung hman mi gas le oil(petrol,diesel etc.) a pek hlei ah kum chiar te $billion tampi a chuahpi. Lak rih lomi oil le gas a let in a um rih ti a si. Hihi Independence tanpitu nih an hmaithla bik zong a si ve(12 Feb 2014, BBC). Hitluk abiapi mi North Sea Oil a tlau si cun gas man,petrol man tbk a kai ngai te lai ti cu cuanh chung khawh ngai a si.A tu Independent movement ruang hmanh ah hin Sterling pound a tha der deuh ngai manh cang.

UK 2012 GVA(Gross Value Added) hi £1383 billion a si i hi chung in £106.3billion hi Scotland in hmuh mi a si(oil le gas telh loin). UK ramdang export 7% hi Scotland ram chung in tuah a si. Independence an ngah si cun Scotland minung pakhat cio income £117 in a kai lai ti a si (World Bank,ONS).

Independence An Duhnak Aruang: Scotland nih Independence an duhnak a ruangbik hi cu North Sea Oil hmang in Norway bantuk ram rum ser hi an saduhthah ngan bik a si. North Sea Oil in a chuakmi phaisa tam deuh hi cu UK cozah nih a control dih. Hihi UK in an chuak si cun an mah ta a si cang lai caah an duhning in ramdang zuar khawh le tawlrel khawh a si lai ti ruahchannak an ngei. 

UK in chuah an duhnak aruang pakhat a si ve mi cu an thim mi cozah nih UK cozah an ser kho tawn lo. UK 2010 general election ah Labour party nih Scotland ramchung 69% vote an hmuh, Conservative nih 1% long vote an ngah nain Conservative nih cozah an ser ko. An duh bak lomi party nih cozah a ser mi hrim hi tulio Scotland nationalist pawl nih an doh tuk mi cu a si. 

Biadonghnak: UK in Scotland chuah an timh cu UK hruaitu pawl an lungre a thei ngai cio. Party kip nih Scotland ah an kal hnawh hna i mipi sin heh tiah lemsuainak an tuah ve. Nizaan UK prime minister David Cameron zong nih ,"UK in Scotland a chuak si cun ka lungkuai ko lai,kei cu ka party nak in kan ram ka dawt deuh" tiah Scotland mipi sin ah a chim ve. Tutiang opinion poll ah cun a duh lomi an tam deuh rih, Sep 18 bel ah zeidah a lawh te lai!

The Hakha Post Le Kei Mah

England sianginn kainak sawk ding in nikum August(2013) thla thawk ah Rangon ka phan. VISA ngahnak dingah thlali nga tal hngah a ho caah um sawh sawh ko nak cha cun tiin The Hakha Post reporter ka tuan piak hna. Kei ka rian cu Rangon um laimi thawngpang hlat le zarhpini LBC pumh dih poah ah The Hakha Post zuar a si,achel ah laimi tam deuhnak hmun North Dagon 46 block,Hlaing-tirih-innyaa hna ah an inn tiang ka phawt tawn hna. 

Tlangval pakhat nih newspaper zuar cu a fawi lo ngai ko. LBC pumh chuah lio i nungak hmai vun dir in The Hakha Post van caw-ngia hrim cu a har ko,hmai a sen colh. Cunak a har deuh rih mi cu kum tampi kan i hmu ti lomi ka hawi thing tete an rak i pumh ve i The Hakha Post an vun ka cawk ah cun um zia ka thiam tawn lo,zeitluk niam in dah an ka hmuh ti theih khawh a si. Kaa manh deuh caan i inn tiang ka phawt hna zongah kutka awnh duh lo,nan cazual zuar a tam,nan cazual le a man ai tlak lo, a miak nan ttin tuk tbk ka ton caan zong a tlawm lo. Nain,micheu bel nih cun kutka zong tha tein an ka onh i ruahsur pah caan ah cun lakphak hna an ka dangh,ka cazual man nak a let in an ka cawk caan hna a um,an ka zangfak kan ti lai cu!

The Hakha Post zuar lengmang a si caah zarhpini pumh ka tolh bal lo. Nain,pumh dih thluachuah pek caan bel ah ka um bal lo,The Hakha Post zuar ding ah hmunhma ka lak cia tawn.Ka pawngah Thingthang Editor Joseph KB Thawng nih an mekazine a thutpi tawn ve. "Laitlang thawngpang,laica tein tial mi,tuzarh chuak thar mi,Lailei thawngpang tha tha a tel,za nga long a si' tiin ka vun caw-ngia ah cun chikhat te ah an ka cawk dih tawn. KB Thawng cu a khuaruah hna a har ngai leng mang,"Kawi,The Hakha Post caw-ngia zia cu na thiam bak hi" a ka ti len.Cuticun, Rangon um Laimi lakah 'The Hakha Post pa' tiin an ka theih ngai. Cheukhat he bia kan ni ruah i ka sining an ka hal ah,'Tuhi England ah sianginn kai ka timh le VISA ka hngah lio,part time in bible college pakhat ah B.Th Final students mirang ca ka ka chimh pah hna' tiin ka konglam fiang deuh in ka chim hna ah a ka zumh lomi hna an um i a khuaruah a har mi hna an um ve. 

The Hakha Post ka rak zuar hi a rak har ngai ko nain thahemnak tampi a ka pek ve,hawitha tampi a ka hmuh ter,bochan deuh laimi kan pa le tampi chonhbiak khawhnak lam a ka serpiak hlei ah media lei riantuan ning le catial ning hna a ka cawn piak khawh.A hlei in zeitluk in dah phaisa kawl a har timi lesson thar a ka cawn ter.


*** Atang i caw-ngia hmanthlak na click ah kei phaisa ka ngah ve, zangfah tein voikhat tal ka click piak ve hram!

Ka Lunghmuih Khunmi Class Pakhat

India sianghleirun kai duh ah cun mirang holh ti kho pah a hoh caah kum khat chung bible sianginn ah mirangca ka cawng ta ve. Ka rak kai nak sianginn hi India bible sianginn lakah a ngan lei a si ve,sianghngakchia 200 hrawng kan si hna. Kan nih Integrated BD class ah sianghngakchia 40 deng kan si. Kan class ah 70% cu mizo an si. An nih India lei cu mirang holh hi a thluangthlam in an thiam pah dih.

Sianginn kan kai ka ah kei cu 'yes' le 'no' dah ti lo cun a dang ka chim kho mi um lo,chim ka duhmi a um ah cun Lai-Chin or Chin-Lai dictionary hmang in ka herhmi ka chim tawn.Achel ah hmur ngei lo bang ka kut le ke bak in ka piah piak hna.Mirang holh thiam lo cu mihrut pei kan si ko hi ka rak ti len.Ka rak kai nak sianginn hi vawleipi nih theihpi mi Sarampore College tangah a um mi a si ve tikah cacawn ning standard a sang ngai.Saya te nih cachimh um lem loin sianghngakchia nih topic pakhat cio i thim in tha tein zoh hnu ah class chung paper presentation tuah than a si. Presentation tuah ah a ho poah nih question hal, palhnak i sawhpiak khawh a si i palhnak a tamtuk ah cun a thar in tuahter than a si.Cuti a si tikah,kan mah le topic cio cu biatak tein kan ni timh lamh ve. 

Kei cu mirangca thiam duh men ah ka ratmi a si ko caah mirang ca deuh ah caan ka pek. Ka manh caan poah ah Dr. Min Tin Mon tialmi 'Good English' hi ka hruhpi.Mirang ca thiam a rak herhning le mirang ca thiam loin cawlcangh a rak har ning hi India ka phak in ka fiang. Kan hawi le pakhat khat he van i sik i kan chim duhmi chim khawh lo,dictionary lak awk le tha fawn lo lio caan kau ah mirang holh van ka hai. Zingka thawh huam lo tuk caan zongah mirang holh aherhning tuak cun lung a fim colh.

Kan class ah hin mirangholh hna ka thiam lo caah ka holh a tlawm,mi chonhbiak zong ka thiam lo i an rak ka zohchuk ngai,mizo pawl kau hi an zual(Mizoram um bal mi na si ah cun na fiang ve ko lai dah!).Paper presentation cu zarhkhat or zarhhnih dan ah minung pakhat tiin kan tuah leng mang i thla 6 leng kan tuah cang. Kan hawi le tam deuh cu an lim cang,cheukhat cu an palhnak le biahalnak an leh khawh lomi tam pah caah a thar in tuah ter than an si. Thla 6 chung ka classmate te nih paper presentation an tuah mi chungah kei cu correct le criticize cu chim lo question pakhat tal hmanh ka hal ngam rih hna lo. 

X'mas khar a hung phan manh. Hi thlaruk chungah hin Good English grammar cauk hi voili kai nolh cang. Good English chung um mi catlang(sentence) pakhat an rel ah khawika chapter, khawika page hrawng dah a si ti ka thei kho cang.Grammar a kal ning ka fiang lo mi tete ka chinchiah hna i X'mas khar Delhi ka tlun ah laimi grammar thiam deuh tete ka hal hna,fiang deuh ngai in an chimh rih caah English grammar kal ning cu ka lung piang ngai cang.Delhi ka hawi le he khuachung kan kal zongah tei duh lo in ka holh pah ve cang,mizaw hna ka piah ngam cang hna. Cuticun,zarhnih fai ka um i X'mas le kumkhar dih in sianginn ka hung kir. 

Tlawmpal sianginn kan kai than hnu ah kan class cathiam bikmi pa paper presentation a tuah ni a rak phan.Anih hi cathiam bik a si hlei ah a fel i saya te nih an zumh,an dawt. Cathiam a si caah hawidang presentation an tuah ah hin question hal,correct le criticize tuah a thiam ngai. Mirang ca hna ai zumh ngai caah tutan a paper zong hi cauk tampi a rel i a mah 'own word' bak in a tial(hawidang cu cauk chung i kan ni copy deuh). A mah paper presentation kai ding in class lei kan hung kal,ka pawng a van ra i 'Lungthli-a,min correct dawn a ni aw(ka palhnak rak kawl te muh)!' a ka ti ko. Chikhatte cu ka thin hang pah,palhnak a hmu kho lo ding tham cu ti phun in mi tuah hram hram cu ka ti.Ka lungchung te cun 'i zoh te' ka ti ve.

A paper hard copy cu pakhat cio a kan phawt.Zeitindah theihhngalhnak kai lak lai ti ruat ti loin a palhnak pazeizah dah ka hmuh khawh lai timi long ka zuam cang.A paper hi hmaili a si i hmaikhat ka rel ah verb a hmanning,sentence a pehter ning grammar a dik lomi ka hmuh mi 20 leng a si cang.A palhnak tete cu pen in mark ka tuah dih hna. Hmaikhat a rel dih in,'Any question?' a van ti colh. Ka lung a tur,kei mah hna nih kan class cathiam bik pa a palhnak sawh piak ding cu lungtur lo awk tha lo. Ka pawngkam ka zoh hna,cathiam bik a si caah a palhnak a um lai an ruat cio rua lo,a ho hmanh nih question an hal lo. Minute pakhat deng a kan hngah nain a ho hmanh nih an hal lo caah atang mi cahmai rel nolh a timh cang. 

Khah, dir ve cang tuah ning! ka ti i ka hung dir. A hnu bik ah ka thu caah hmailei cu an hung i mer i khuaruahhar ngai in an ka zoh cio. An lungchung te cun,'Mah pa nih hin zei biahalnak dah a ngei kho ve hnga?' an ti cio lai dah ka ti.'Finga,question cu kan hal duh lai lo. Nain grammar na palh nak bel sawh piak kan duh' ka ti. 'OK' a ti colh,'OK' a ti dan hi ai zumh tuk rih ti cu a holh ning in theih khawh a si. Ka thawh i,'Hi paragraph,sentence....hi 'be' a um caah V2 a ra kho lo,V3 long a ra lai.Khika sentence zongah khan khati..a si lai lo,hi ti hin a si lai......' tiin a palhnak 20 leng ka hung chuahpi tikah kan class an za tein an khuaruah a har tuk. Mizo cheukhat nih'Lungthli-a,i va mak ve aa' aka ti na,'It's miracle' a ti na an si hna. Cahmai li ah hmaikhat cungin palhmi 20 leng ka hmuh tikah kan sayapa zong a khuaruah a har ngai ve. Cutikah, Finga cu a thar in tuahter than a si.

Voidang class thlacam an ka fial bal lo nain cu ni ah cun saya pa nih thlacam aka fial,tutan ka thlacam hi kan class chung mirang holh in ka voikhat thlacam a si. Mah ni thawk in kan class long si ti loin kan sianginn za te nih 'grammar specialist' tiin an ka theih beh. B.D final thesis an tial mi,assignment tete an tial mi grammar a dik le dik lo hna kei mah an ka check ter len cang.Cuticun hika sianginn ah caan tlawmpal long khua ka sa i university kai nak admission tuah duh ah kum dih hlan ka chuah tak than hna.

A Dai Kho Rih Lomi Kawlpa Ka Hawi He Biaalnak

Biadomhnak:London cu inn hlan man a fak tuk caah building pakhat hi mi tam ngai nih kan ni hrawm cio hna. Ka room pawngah kawl pa a um ve,a nih hi siibawi pakhat a si i kei mah he MBA a kai cuahmah ve. Kan ni manh caan ah kan subject kong long si loin kan ram ramkhel,biaknak le education system kong hna kan ni ruah tawn. Anih hi siibawi pakhat a si bantuk in ca tampi a rel mi a si. Amah sin in theihhngalnak ka chapmi tam ngai,kawl mi nih Chinmi an kan hmuh ning zong ka cawn/hmuh khawh.

Ka lungtling bak lomi pakhat:Voikhat cu hitihin bia ka hal'Nan mah chuahpi holh le ca a si mi kawlca(Myanma-sa) subject hi sianginn(abik in tanghra) ah level tluk(same level) in kan mah holh dang a hmang ve mi he kan cawnti hi a dik(fair) na ti maw? Chinmi tanghra kan sunghnak a ruangbik cu kawlca hi a si,kan mah Chin ca hi nan mah kawlmi he level tluk in cawngti sisehlaw a dik ngai ko na ti hnga maw? tiin ka hal.Aka lehmi cu,'Myanma-sa level tluk in kan cawn ruangah Chinmi tanghra sungmi nan tam a si lo,saya te cachimh that lo ruang deuh ah a si. Nan hngakchia tein class chung kawl holh rak hmang cang uhlaw nan ni harh ti hnga lo' a ti ve.

Ka point a cohlang kho hrim lo.Kei nih 'Nan mah level 2 nan cawn lio ah kan mah level 1 long kan cawn ding a si,Myanma-sa textbook pakhat kan ni hrawm awk zong a si hrim lo, level niam deuh in textbook zong an kan tuah piak ding hrim a si' ka ti len nain a duh bak ve lo, cachimhtu le sianghngachia santlaih lo bia a si a ti peng ve ko. Hitluk a dik lo timi aa fiang ko buin ka point a cohlang khawh lo tikah ka thin hna a hang pah,nain ka hawi tha a si hlei ah siibawi pakhat a si tikah biahrang in ka chon duh ve lo. Cuticun,kan ni manh caan ah bia pehtlaih in kan ni al tawn,tutan tanghra result a chuah hnu kau hin kan biaalnak azual.

A ngaingai te ti ah cun kawlmi second language pakhat long an cawn lio ah kan mah miphun dang cu second language pahnih(Myanmar,English) bak kan cawng cuh. Cunak azual deuh rih mi cu kan thiam bak lomi holh in ca kan rak cawn tikah by-heart system long kan hmang. Tangcheu in tanghra tiangah kan cawnmi a tam lengluang nain kan thiammi pakhat hmanh um lo.Hihi kan second language a si mi kawl ca hmanh kan thiam hlan ah kawlca bak in second subject kan cawn rih,hihi zei he dah a lo ti si cun,cahang um lomi cafung in catial he a lo.Chinmi caa kan thiam lomi le tanghra sungh kan tam khun hi kan thluakchiat caah si loin cozah policy ruang deuh ah a si.

Miphun tampi icawhnak ram tampi ah cun national language hi mah le holh a ngei ve ko mi kha first language bantuk in an cawnter bal hna lo.Biana ah India national language Hindi khi ram pumpi nih an cawng ve ko nain an cawnning level aidang cio.Mizo pawl basic level an cawn lio ah Hindi holh hmang mi Kala pawl cu advanced level an cawng cang.Hitihin kan kawlram zong a si awk a si ve. Cu lo ah cun kawl pawl an ni miak tuk lawmmam!

Nikum Rangon ka um lio ah ka nau le tanghra an mark cazin ka va lak piak hna,mi tam deuh cu Myanma-sa ah an sungh. Adang subject a awng dih nain Myanmasa long a sung mi zong an um len,hibantuk ka hmuh ah ka lungfah a zual.Kei tanghra ka rak kai ah ka cazoh caan 30% bak Myanma-sa ah ka pek. Mitampi cu Myanma-sa kawngpi pawl zaanchir kan au hnawhnak ah subject dang zoh caan kan pe kho ti lo. Kan au hnawh peng mi topic zong sau  nguh hlei hlah,zarhkhat hnu ah cun athar in au hnawh than a ho. Cuticun,kawlpawl nih zaankhat hnih ah an lim khawh mi Myanma-sa te nih kan caan sunglawi a dolh dih hlei ah mitampi kan lung a kan donghter.Cuchinchap ah kawlram chung tanghra question kan zoh tikah Chin State le Sagaing Taing question hi a har khun rih!Tukum result zong letkhat veve in an tla.

Biadonghnak:Kawlca cawn le kawlholh thiam hi ka doh bak loh,Union chung kan um chung poah cu kan cawn le kan thiam awk a si ka ti. Nain,kan miphun thanchonak a donh tu policy cu kan doh bak a herh. Kan nih Chinram cu a kan cawmtu ding natural resource tha kan ngei lo caah human resource tal kan thatter lo ah cun kan ram sersiam a awl lai lo. State pakaht in kumkhat ah minung 700 menmen nih tanghra awn cu a tlawm tuk ngamsam ko.Hitluk tanghra awng kan tlawm hi sianghngakchia le cachimtu saya/ma cung ai hngat ve nain 40% tal hi cu kawlca first language bantuk in an kan cawnter caah a si lai ka ti!







 

Philh Khawh Si Lo Mi Zaankhat

Thaizing tanghra result a chuak lai tiin thawng a leng pah. Zaanlei nazi pa nga hrawng a si cang,rawl ei kan ni timh cuahmah lio pi a si.Phone a van ring,ka pa nih a tlaih i 'Saya Raldun ka si,Lungthli Tum cu kumthum chung an bar ee' a rak ti ko.Ka nu ka zoh,ka far le ka pa ka zoh hna. An lungfah ning le an ngaihchiatning! 'Ka fa le pariat chung in pakhat hmanh nih tanghra awn lo cu nan nu santlaih lo tuk bia maw..' a ti pah in ka nu cu a mitthli he a kan dir tak.Rawl kan ser cia zong ei huam ti loin kan fim than.

Khua ka ruah ah ka lungpit.Sungh sawhsawh long si loin kumthum tiang phit than khawh lo ding cu ka ruat kho hrim lo.Kumthum hnu phit than le a si kho ti lo.'Tanghra cu ka awng kho ti lai lo,zeidah ka tuah hnga,India ah maw bible sianginn ka kai ve hnga or Malay maw ka choi ve ko hnga' tiin khua tampi ka ruat. Ka lung fah ning um zia ka thiam lo. Ka nu le ka pa an lungfah lai ka ruah kau ah ka celh lo.Zaan zongah hngilh khawh si ti lo.Zaan a tlai deuh,ka khuaruahmi a hung tam deuh deuh,hngilh khawh a si ti lo.Ka nu le ka pa zong bia an chim cu ka thei lo nain an ni hngilh kho ve hrim rua lo,an hrum-ai thawng ka theih pah ve hna.

Zinglei pahnih hrawng a si cang caah hngilh khawh ka zuam. Result kong tuak ti loin korean movie kong hna ka ruat chih i ka hung i hngilh pah. Tanghra result cu zing 4am(?) in tar a si cang caah 3am hrawng ah result zoh athawh mi an aw nih a ka thangh than cang.Cuticun hngilh than kho ti loin khua ka ruat than. Ruah lo pi in 4am hrawngah phone a van ra. 'Aho dah a si hnga,zing nazi pali phone chonh cu zeidah a herh hnga' ka ti i ka lau ngai. Result zong cu ka lung um pah ve thiam. Ka pa nih a van chon i tlawmpal ah 'Halleluiah' tiin ka pa a au ka van theih. Ka tho colh ve,ka pa nih aka zuan hnawh colh i 'Na u le pa ruk nih an khuai khawh lomi arti na khuai khawh cang,ka Lungthli Tum ka khen cang' a ti pah khin a lawmhnak mitthli a tla thluahmah.Ka nu zong a lawmh tuk nak ah a tap chih ve.Lawmhnak laksawng ah ka rak ruahchih peng mi 125 saikel le denh ka cak tukmi maldani pahnat an ka cawk piak colh.Ka lunghmui khun!

Tanghra awn hi mi zaran caah cun chim tlak lo te a si ko lai nain kan mah chungkhar caah cun zeidang nak in a sung lawi deuh ko. Unau pa riat kan si i ka u le tanghra a awng kho mi pakhat hmanh an um lo.Kei zong hi a u le hnu a zul ko lai an ka ti cio. Cutikah,kei mah 7nak nih ka hung awng cu asunglai khun ko.

Han River Cung Acang Mi Khuaruahhar Miracle

Biadomhnak:Han river hi Seoul khuapi pawng a luangmi tiva pakhat a si i South Korea tuanbia ah min a lang ngai mi a si.Tuluk le South Korea kar chawlehnak lam tha bik zongah an rak hmang bal.Korean war a dih ka 1960 hrawngah South Korea minung pakhat nih kumkhat chung income $80 hrawng long an rak hmuh khawh ti a si.Nain, General Park Chung-hee uknak a lak hnu 1961 in Korea ram economy rangtak in a thangcho i tuni ah cun per capita income $30000 leng a phan hlei ah vawlei cung ram rumbik 12nak ah a um cang(IMF,2012).Hitluk rangin South Korea economy a kai khawh khuaruahhar hmel chunhnak ah 'Miracle on the Han River' tiin min pek a si.

20th Century Chung Korea Sunghzatlaknak:South Korea a thancho hi nitlak ram he tahchunh ah cun a tlai deuh ngai, 20th century cheu hi cu vanchiatnak nih a tlak ve. Korea zonghi kan mah kawlram bantuk in Japan uknak an rak tuar bal.Japan uknak hi 1910 in a thawk i Japan second world war asungh hnu 1945 in Independence an pek hna. Independence an ngah le cangka in Korea ram then hnih ah a then colh,Soviet Union nih communist a duhmi North a tanhpi i US nih South lei a tang ve. Cuticun kum thum chung remnak ser an rak timh nain hnatlaknak hmuh kho loin huatnak tu a zual i 1948 ah an mah le cozah cio an rak ser i cuticun North le South cu a cheu thai(Asia for Educator website).

North le South a cheu hnu in an kar ah huatnak a zual tuk. US nih adirpi mi South lei nih democracy kalpi an duh,Soviet Union nih adirpi mi North lei nih communist an duh ve. June,1950 ah North Korea hruaitu Kim II Sung nih ramhnih komh communist ram ser a duh caah South cu a phomh. Soviet Union le China nih an hung tanhpi, US le UN member ram tampi nih South an bawmh ve. Kumthum chung ral an tho i minung nunnak 4 million leng a liam(Boos and Donald W,1996). Inn lo tampi a rawk. Cutikah,South Korea cu Japan uknak tangah thanchonak zeihmanh a rak tuah kho lo hlei ah Korean War ruangah sunghzatlaknak tampi a tong i vawleicung ram sifak list tiangah a rak tel ve.South Korea hi kan mah Chin bantuk in ramthilchuak(natural resources) a ngei ve lomi an si i ral a daih ka kum tam nawn cu ramdang bawmhnak in an rak nung ti a si(Wikipedia). 

South Korea Thancho Athawknak le Aruang: Japan uknak tha lo le Korean War ruangah kum tam nawn harsa ngai in khua an sa.Nain,General Park Chung Hee hruaimi ralkap uknak lak hnu 1961 in South Korea rang tak in a thangcho. Kawlram cu ralkap uknak tangah kan rak tumchuk nain South Korea cu phun dang pi a si. Cozah kuttang ah zei poah a rak um dih,dictator phun khat ti khawh zong a si.Cozah nih company nganpi tuah aforhfial hna,phaisa thazang zong aherhzat in a pek hna. Company ngan tampi ser in ramchung thilchuak karhter hram an thawk(Emerging Market Spotlight,2010). 

Hi campany nganpi hna hi Korea holh in 'Chaebols' an ti hna i chungkhar pakhat cio nih ngeih mi an si.Hi company nganpi hna nih korea ram long si loin vawlei ka kip ah hmunhma an khur. Nitin kan hman mi thilri an chuah i ramkip an kuat/phawtzamh. South Korea GDP hi 2012 ah $1.13 trillion a si. Export(ramdang kuat/zuarmi thil) ah $548.2billion a si (Wikipedia). Export long hmanh nih ram pumpi GDP 50% deng a si cang.Cuticun natural resources tha a ngei lo nain company hmang in thil tampi achuah khawh i ramdang thil kuat(export) a thawn caah hi tiang in a thancho a si. Atu ah cun Korean company si mi Samsung,Hyundai,LG le KIA hna cu vawlei hruaitu company ah an ni chuah i an ram economy zong an dirkamh rih.

Biadonghnak:South Korea tuanbia kan zoh tikah khuaruahhar thil hmuh khawh ngai a si. A innpa North Korea he cun van le vawlei in an ni thlau cang.Cu long hlah,ralkap uknak alak in a thangcho lehlam hi phun dang tuk a si. 20th century cheu cu sunghzatlaknak nih a den i vawleicung ram sifak pakat a rak si nain 21st century ah cun vawleicung ram rum pakhat ah achuah khawh ve hi khuaruahhar ngai a si ve caah 'Miracle on the Han River' or 'Han River Cung Acangmi Khuaruahhar Miracle' tiin min pek a phutnak a si.

Tulio Thailand Political Crisis Nih A Economy Adonkhanh Ning

South East Asia chung economy nganbik 2nak a si mi Thailand economy cu ramchung buaibainak(political crisis) ruangah kan hnu thlathum chung a tha der ngai,nikum nak in GDP a kaicho ning 2.1% in a hme deuh cang. Ramchung daihnak a um lo ruangah investor tampi chawleh an tuah ngam ti lo,ramdang tourist an tlawm deuh thluamah. Business center a si mi Bangkok khua lam tam deuh cu cozah dohtu nih an khuh dih caah fawi tein um kal khawh a si lo bangin chawleh tuah a fawi ti lo.Nizaan ralkap nih uknak a lak hnu lebang cun ramdang tourist le investor an zor chin lai ti cu a fiang.

Thailand economy kan zoh tikah GDP 16% leng hi tourism in a lut mi a si(The World Travel & Tourism Council,2014) i South East Asia ah tourist an kal duhnak bik hmun a si.Nikum ah  The TIME mekazine nih Thailand khualipi Bangkok cu vawleicung tourist panh bikmi khuapi(the most visited city in the world) ah a thim rih. Kumchiar ramdang tourist an karh chin leng mang i 2013 ah 26 million renglo nih an panh, i 2014 ah 29 million renglo nih an panh rih lai tiin an ruahdomh nain ram chung buaibainak ruangah an ruah ning a si ti lo.Thailand chung tukum tourist an zor ngai. Cuhleiah, U.S, Canada, Britain, France, Germany, Japan le Brazil le adang ram tampi nih an citizen Thailand tlawn i ral rin ding alert an pek rih hna.Cuticun,kan hnu thlathum chung hmanh ah ramdang tourist 400,000 leng an zor i $2.7billion hrawng an sungh tiah Tourism Authority of Thailand nih a thanh.

Political stability a um lo tikah foreign investor tampi zong investment tuah an ngamh ti lo,nikum November thawk in ramchung lut investor an tlawm deuh deuh. Ralkap nih uknak a lak hnu in a zual rih lai,2010 hlan kawlram a lo pah kho men. Import le export zong a tla ngai rih. Export hi March thla chung long hmanh ah nikum Marh nak in 3.12%  a tlawm deuh cang ti a si(Thailand Business News). 

Risk Analysis Moody's group vice president Thomas Byrne nih tukum chung Thailand economy hi 4-4.5% hrawng in a kai cho lai tiah kan ruah domh nain a tu political crisis ruangah 1-2% long a kai cang lai a ti.Cun,economist Rajiv Biswas a chim rih mi cu Thailand economy ah a lut hnga ding $8-$10billion hrawng cu nai political crisis ruangah a sung cang a ti ve. Irrawaddy news nih nizan ralkap uknak an lak hnu in kawlram he pehtlaihnak Mae Sot-Myawady lam hna zong an phih chung ti a si i tutan ralkap uknak an lak cu kawlram lei import&export zong a zor deuh kho.

Thailand hi ralkap nih uknak lak ti a tam ngai.Tutan hi avoi 12nak a si. 2006 ah Yingluck a tta pa Thaksin zong prime minister sinak in an thawl.Cuhnu cun tutiang daihnak a um kho ti lo. Tutan buainak ah minung 28 nunnak a liam.Democracy phung ning in Yingluck zong prime minister ah an thim nain an thawl than hoi cang. Cucaah,Thailand ram daihnak serding cu a rau pah rih lai i a economy zong a nuar rih ko lai.

Vawleicung Economy Nganbik Pathumnak Um India Caah Cahmai Thar Tialtu Ding Mr.Narendra Modi

Biadomhnak: Vawleicung minung tambik changtu India ram general election cu zarhnga chung an tuah hnu ah an lim cang ko,kum tampi chung teinak a rak hmu tu Gandhi chungkhar hruaimi Indian National Congress party cu Mr.Modi hruai mi BJP nih zohchia ngai in a tei ko. Tlawmpal ah parliamentary system in hruaimi India prime minister cu Mr.Modi a si cang lai. Vawleicung democracy ram ngan bik India caah cahmai thar cu Mr. Modi kut cung a phan cang ko,zeibantuk cafung dah a hman lai ti hi vawleipi nih ngiat ngai mi le i ngeih ngai a si.

Modi Konglawm Tlawmpal le An Duhnak Aruang: Kum 63 a si cang mi India Prime Minister ding Narendra Modi cu India ram nitlak lei Vanagar khua,Gujarat state ah 17September, 1950 ah achuak. Gujarat state hi India Independence Movement hruaitu Mahatma Gandhi chuahnak zong a si. Modi hi sifak chungkhar(backward class) in a kaicho i prime minister dirhmun tiang a phak khawh hi mitampi nih an upat khunnak a si.A pa hi Vanagar tlanglawng station ah lakphakti a zuar mi a si i a rak bawmh ve tawn hlei ah a u pa he bus station ah lakphak an rak zuar tawn ti a si. A cacawnnak hi Gujarat university in M.A,political science a ngah. 2001 in tutiang(3 terms) Gujarat chief minister(pyine wuncii choh) a tuan.

India mipi nih an duhnak aruangbik cu amah uknak chung Gujarat state athancho bantuk in India pumpi economy zong a thanchoter khawh lai timi zumhnak an ngei cio caah a si. Chief minister a tuan chungah Gujarat state athancho ning a rang tuk.India state top5 ah a chiah khawh. Gujarat state khualipi um Indian Institute of Management cu vawleicung business school top11 ah achiah khawh rih. 2019 hlan ah India university 20 tal cu vawleicung university thabik top 100 ka um ter lai a ti rih hoi.

Mr. Modi chief minister atuannak Gujarat cu The Economic Freedom of the States of India report(2013) nih India ram chung chawlehnak tuah a tha biknak state ah a thim. Foreign investor caah awl tein investment tuah khawh a si, chawleh tuah duh ah cozah nawlpeknak awl tein lak khawh a si(step a tam lo). Bureaucracy a um lo caah ziknawheinak(corruption) a tlawm. Amah pumpak hrim hi ziknawhei a doh ngai mi a si. Campaign a tuahnak zongah eihmuarnak doh ding hi abiapi ngai in a chim tawn, opposition dirhmun in a rak um lio ah INC cozah cu nan eihmuar tuk tiin um thiam lo a rak soisel hna. Eihmuar dohnak (anti-corruption) hi India mino lak ah a karh ngai caah mino 100million renglo nih mee(vote) an pek ti a si.

Cheukhat Nih An Dohnak Aruang: Mr. Modi India prime minister a si ding hi minority a si mi khrifa le muslim hna nih an tih ngai. India milu 80.5%(India census,2001) cu Hindu biaknak a zum mi an si. Modi hi RSS timi Hindu nationalist buu(organization) ah a cawlcangh ngai mi member pakhat a si. RSS hi thatnak lei(independence movement tbk) ah an cawlcangh ngai nain India ram khrifa thahnak le muslim thahnak tbk ah hruaitu an si tiah puh a si. Human Right watch report(1999) nih BJP(a tu Modi nih ahruaimi) nih 1998 Gujarat state thimnak buan a co hnu in khrifa dohnak a thawk thluamah tiin a thanh. 2008 Orissa state chung khrifa inn 4,400 khanghnak,minung 59 thahnak hna zong kha Modi ai telnak RSS hi alubik an si tiin puh a si. 

Khrifa long hlah,2002 Modi chief minister a tlin tlawmpal ah Gujarat state chung muslim 1000 renglo Hindu nih an thah hoi hna. Muslim a runveng hna lo,a zoh sawh sawh hna tiin vawleipi nih an soisel. US le UK nih visa an phih piak. Mitampi nih case an chuah, tazaa an cuai len nain court nih a reject dih hna,amah zong nih ka sual lo a ti peng.

Biadonghnak: Mr. Modi a tuanbia kan zoh tikah a thatnak zong a um i a chiatnak zong hmuh khawh pah a si. Gujarat bantuk in India pumpi zong a than choter deuh hrim lai ti cu zumh le i hngakhlang cio a si. Nain,anih hi Hindu biaknak atanh ngai mi a si caah khrifa le muslim cung a policy hi zeidah a lawh te lai timi hi issue ngan ngai a si. Biaknak dang cung ah a hmurka ai sum lo ah cun India ram chung muslim 180 million hrawng an um ve caah biaknak kar i dohnak(religion violence) a um kho i India caah cahmai thar cu cahang sen in a tial lo nak hnga a ralring ngai a ho lai. Daihnak(peace) um loin thanchonak(development) tuah khawh a si lo caah Mr.Modi nih development le peace ai ruang tein a kal pi a ho ko rua lai!