Zeiruangah Dah Phaisa Thlen Rate(Exchange Rate) Ai Thleng Lengmang?

Tuan deuh inflation(phaisa man zornak) kong ka tial mi a reltu cheukhat nih phaisa thlen rate a rian tuan ning an ka hal len caah 'exchange rate' kong ka hung thai than. Kan mah Laimi hi phaisa thlen rate a tuak leng mang mi kan si fawn tikah kan theih a herh khun rua ka ti. Phaisa thlen rate hi minute pakhat chung hmanh ah tam tuk ai thleng kho. Aruang ka hung fian hnik lai.

# Phaisa thlen rate (exchange rate) hi vawlei ka kip um bank tampi(CITI,Barclays Investment Bank, JPMorgan,HSBC tbk) fonh in dirhmi Foreign Exchange Market(Forex) nih a khiah(determine) mi a si. Central location(zungchoh) an ngei lo, computer chung in vawlei kakip banks he an ni pehtlai i ramkip phaisa thlen rate an kherhhlai,an cawk i an zuar than.

# Forex chungtel bank pakhat cio nih thlen rate a kai lai tiah an zumh mi phaisa an cawk cio i an zuar than. An cawk ciami phaisa a caw than tu(buyers) an tam ah cun cu phaisa cu a man a kai i tuan deuh an cawknak man nak sang deuh in an zuar than. Nikhat ah hi market chung phaisa thlen mi $ 2 trillion leng a phan tawn.

# Tahchunhnak ah,kawlram um company pakhat nih US chuak engine pakhat a cawk. Hi engine cawknak dingah hin US dollar a ho.Cutikah hi company nih Forex(Foreign Exchange Market) ah a va kal i kawlram phaisa in US dollar a va cawk. Hi company bantuk in a dang kawlram chung company le khual tlawng mi hna nih US dollar an cawk tam tuk ah cun kawlram phaisa a man(value) a tum lai i US dollar a man a kai thluahmah lai.Hiti Foreign Exchange Market(Forex) ah US dollar a cawtu an tam deuh ah cun Forex chung tuaktantu pawl nih US dollar man(value) an kai ter lai.

# Kawlram thil US lei a kuatmi(export) $1million, US thil kawlram a lutmi(import) $2 million hei sisehlaw export nak in import a letkhat a tam deuh caah dollar cawtu zong a let khat in an tam deuh lai caah dollar a man a kai chin lai. Atu USD 1=1000 Kyat hna kha USD1=2,000 Kyat hna a phan kho.Hiti import le export ai thlau tuk(deficit) hi ram pakhat economy caah tih a nung ngai mi a si. Hi ruangah hin India ah cun ramdang thilchuak an caw duh tuk lo.

# Hi Foreign Exchange Market(Forex) ah hin bank ngan pipi zong an ni tel i lam pawng exchange market zong an ni tel dih. Hi Forex chung tuaktantu(speculator) nih a cawtu(demand) an tam deuh lai an timi phaisa poah an cawk caah hi Forex kheltu lak zongah exchange rate ai hngat ngai. Biana ah,kan hnu UK in Scotland chuah aa timh lio referendum tuah lai hrawng kha UK Sterling Pound a man a tum ngai nain referendum result a chuah hnu nazi pakhat dan ah khan Sterling Pound a man 0.2% in a kai manh.Hihi Forex kheltu nih Sterling Pound a cawtu an tam lai tiah an zumh/ruahdamh caah a si.

# Cheukhat ram ah cun Central Bank nih exchange rate a khiah(fixed rate) tawn. Kawlram zong ah an fix lengmang nain an control kho hlei lo,tuhi cu $1=1,000 Kyat leng a phan cang. Exchange rate a tum le a kai hi aruang dang tampi a um rih nain a cung lei ka langhter mi hi abiapi bik factor a si.

# Exchange rate le inflation rate hi ai lo loh. 'Inflation' cu thil man a kai le phaisa man a zor hi a si. Exchange rate hi cu ramchung phaisa nih ramdang phaisa a thlen khawhnak rate hi a si.Inflation cu phaisa tlap(note) tamtuk print caan ah a chuak theu, Exchange rate a kai mi(ramdang phaisa man a kai)bel cu ramdang thil tamtuk kan hman caan le ramdang phaisa kan cawk a tam tuk caan ah a chuak tawn ve.

Zeiruangah Dah Tangka Tam Tuk Print Ngam A Si Lo?

'Zeiruangah dah cozah nih a mipi caah phaisa a print tawp ko lo'timi biahalnak hi kan ruat bal cio men lai dah. Kei zong ka rak ruat tawn ve,'Cozah hi an khir tuk,catlap tham cu seh nih a chuah khawh zat in kan chuah piak ko sehlaw a ho poah kan hei rum dih hnga i a nuam tuk hnga' tiin cozah ka rak mawchiat tawn hna. Hi kong he pehtlaih in Sangbawi nih a tial mi capar pakhat hika ah rel khawh a si. Kei nih a tawi deuh khawh chung in fianter ka zuam ve hnik lai.  

Phaisa tam tuk print awk a si lonak aruang:

• Biana ah cozah nih tangka a tawm tawm in kan phawt cio sehlaw phaisa tlap cu kan zal khat lak in kan i senh cio hnga i kan duhmi poah kan cawk thluahmah hnga.Suisui tahmi Lai angki tingkhat man zong kan cawk cio lai. Suisui dawr ah hin angki zun 10 hei um sehlaw zun 9 a manh cang hnga,zun khat te long a tang. Lai angki tah cu zun khat ah thlakhat leng a rau rih hnga.
• Cu tikah Suisui nih zeidah a tuah lai? Lai angki cu zaan khat ah lim khawh mi a si lo caah a man a kai ter hrim lai. Tuan deuh tingkhat man kha tinghnih in a hei zuar hnga. Cheukhat nih a man fak tuk tiin a dang ah an kawl men lai,nain a ho poah phaisa ngeih cio a si tikah an rak cawk cio ve cang men hnga. Tinghnihnak niam deuh angki an hmuh kho ti lo tikah tinghnih in cawk zong an ngamh thiam thiam lai. 
• Suisui nih Lai angki a ngei ti lo. Angun dawr ah zun hnih a tang hnga. Hakha khuachung phaisa a tawm tawm in a ngei mi cu minung 40,000 leng kan hei si hnga. Hakha minung 40000 chungah Lai angki a ngei rih lomi 10,000 hei sisehlaw Angun angki cu a cuh bak in an i cuh hnga. Demand cuai 10,000 a si lio ah supply bel cu cuai 2 long a si cang lai. Cutikah Angun nih zunkhat ting 10 in a zuar zongah an cawk thiam thiam lai ti cu a fiang. 
• Cu ti a si ah cun cozah nih phaisa an kan phawt hlan tangka ting 1 a rian tuan khawhnak le a kan phawt hnu tangka ting 10 a rian tuan khawhnak a lo cang lai. Cozah nih phaisa a kan thenh ka ah cun a miak ngai mi a lo lai nain tlawmpal ah a rian tuan khawhnak a zor colh cang. 
• Laithil long a si lai lo,minung nih kan herhmi poah poah kan cawk thluahmah lai. A cawtu kan tam tluk in ramhung thilchuak(products) a karh kho lai lo,cutikah an man a kai thluahmah cio lai.Hakha market cawsa,voksa,arsa tbk zong a cawtu kan tam thluahmah lai. Phaisa a tawm tawm ngei ko buin ngapih ei cu kan huam cio lai lo cu mu! Cutikah,ramchung chuak vok,caw,ar tbk an har deuh thluahmah lai i an man a kai cuahmah ve lai,market ah kg pakhat 5,000 a si tawn mi kha 20,000 lei a kai ve lai. 
• Cu ti a si tik cun a hlan tangka 5,000 ngeih le a tu 20,000 ngeih ai tluk cang lai. Cucaah,cozah nih phaisa a kan then mi hi a miak a um lo ti khawh a si.
• Tahchunhnak ah, Germany kha world war 1 ah ramdang inn le lo a rak hrawhmi liam than dingin phaisa ceilak te a rak print ve. Leiba chamnak caah cun a phaisa a rak hman khawh nain phaisa tlap(note) cu ramchung a tang thiam thiam caah 'hyperinflation' phaisa man ngei lo nak tiang a rak phan. An phaisa man a ngei ti lo tikah phaisa dang an thlen than nak kha a si.  

Hiti phaisa man azor hi 'Inflation' ti a si i Economics a cawngmi nih 'Macroeconomics' subject tangah cawn a si. Inflation a chuahnak aruang tampi a um nain economists tampi nih an pawm bikmi cu 'too much money chasing too few goods' timi 'tangka tamtuk nih a tlawm tukmi thil a dawi' tikah phaisa man zornak a chuak timi hi a si. 

Hermon Sawng Memory

2007,December zingah a si. Hakha a kik tuk cang,zing thawh le hmaiphiah a har lingcing a si.Kan saya hna lakah kan tihbikmi Saya Robin caan a si caah a ho hmanh kan tlai ngam lo,mitku voi lo ngai in kan thu dih ko hna. Hmaichia ngai in Saya Robin cu a rak lut,bia pakhat a chim,'Nan class chung in mirangca a awngmi pakhat long a si,hitluk pumpek in kan chim hna nain nan sungh dih hi cu ka khuaruah a har,zeitindah kan chim ti hna lai?Tutan mirang ca a awng mi bel hi cu tanghra ka awng cang ti i ruat ko uh' tiin a thawhrang chuah pah in a kan sik.

A awngmi cu a ho set dah a si ti zong cu kan chim ta loin min a au diam. Ka thinphang,umzia ka thiam lo. A kik chap,thinphang pah chap ah cun a ka thirh ko. 'Hitluk cathiam tam lakah kei hna cu ka tel kho ngai hnga maw' tiin khuaza ka ruat than. Coffee Mix hmang in zaan ih thiam set lo caan ka pek mi ka tuak,ka nu nih khuasik lakah rawl a ka chanh tawn mi hna ka ruat than.Hawidang zarhpi zing voilak an ih lio ah thluak rii lak in grammar ka zoh tawn ka ruat.Culong hlah,hi result hi kan nu kan pa sin a phak hlei ah khuate kip ah,kum dang bang,an tar te lai. Kan khua ah ka sunghnak result a phak lai hrim ka tih, 'ka ti khe eh,an nih chung cu tanghra awng kho ci an si loh eh' an ka ti lai ka phuhrung cia cang.

Tlawmpal ah min a van au dih. Kan mark cu pakhat hnu pakhat in a van au thluahmah. Minung pakul hrawng a au cang nain a awng mi an um rih lo.Saya Robin cu a hmaichiat a zual,a thawchuah a hrang chin. Ka hawipaAtha Lian caan a phan,60 leng a hmuh ko! Kan ngang cio ko,tihzah ngai in kan zoh dih.Mark cu a au than,tangkua lio 1st a ngahmi nu Ngun Mah Tin a awng ve. Kan hawinu a awn ve hnu cun ruahchannak tlawmpal te ka hung ngeih than. Ka roll number cu ka bawh ko,a au rih lomi pali nga long kan tang cang. Culio ah, khung-hmat '7' a van au bak cun ka zuun ka ceh hnik,a vun peh mi cu '41' a van ti ko. Ka mirh,ka mitthli tla. Vuvak va tlik ta in ka nu va chimh ta ka lung a chuak,'Na Lungthli Tum ka tlinter hrim lai' tiin bia va tianh ta ka duh.Eco fresher ah cun kan mah pathum long nih English kan rak awng.

Ka hawi le tampi cu an khuaruah a har ngai,'Tangkua lio kawlca hmanh a tial thiam set lomi nih mirang ca a awn cu aw!' an ti cio. Tangriat ka rak kai ti mi lebang nih cun an zumh kho lo,tangriat lio Beaulah Sawng ka rak um lio ah hin kan class ah 22(?) kan si i 21st nak pengah ka um. Mah hmanh cu kan Saya James Er nih a donghnak chuahter cu a lung that lo caah a nau pa tu(kei mah nak a mark a sang deuh nain) the last ah a rak chiah tawn!Hi mirangca ka awn hi midang caah cun chimtlak a si lai lo nain kei mah caah cun ka philh khawh lomi teinak pakhat a si.

*** Atang i caw-ngia hmanthlak na click ah kei phaisa ka ngah ve, zangfah tein voikhat tal ka click piak ve hram!